Znikają polskie pomniki w Rosji. Zniszczone tablice ofiar NKWD i stalinizmu

Od końca 2022 roku w Rosji trwa systematyczne usuwanie pomników i tablic upamiętniających polskich obywateli – głównie ofiary sowieckich represji, zsyłek i łagrów. Z przestrzeni publicznej znikają zarówno duże pomniki, jak i niewielkie krzyże czy tablice, często ustawione w miejscach kaźni lub pochówku. Sprawdziliśmy, ile polskich miejsc pamięci usunięto w Rosji.

Część z nich znajdowała się na cmentarzach, inne w miejscach pamięci ufundowanych przez polskie organizacje i potomków ofiar. Działania te nasiliły się po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji na Ukrainę.

Jednym z najbardziej symbolicznych aktów wandalizmu była grudniowa dewastacja (2024) w miejscowości Borowicze-Jogła, w obwodzie nowogrodzkim. Zniszczono tam trzy miejsca pamięci poświęcone żołnierzom Armii Krajowej, którzy zginęli w sowieckich łagrach po 1944 roku. To właśnie Borowicze były centralnym punktem systemu obozów, przez który przeszło ponad 6 tys. Polaków – członków AK i Batalionów Chłopskich.

W październiku 2024 roku usunięto symboliczną makietę ustawioną na cmentarzu ofiar represji w pobliżu Petersburga. Była ona namiastką wcześniej zdemontowanego polskiego krzyża – pomnika postawionego w latach 90. Mimo że instalacja miała charakter wyłącznie symboliczny, została usunięta decyzją lokalnych władz jako „nielegalna”.

Rok wcześniej, w październiku 2023 roku, z cmentarza we Włodzimierzu nad Klaźmą zniknęła bez śladu tablica poświęcona Janowi Stanisławowi Jankowskiemu – jednemu z przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Równocześnie usunięto też tablicę upamiętniającą błogosławionego Klemensa Szeptyckiego oraz inne, odnoszące się do postaci z Litwy i Japonii.

Równie niepokojące są przypadki z Syberii. Pod koniec września 2023 roku władze Jakucka zdecydowały o demontażu monumentu poświęconego wybitnym polskim zesłańcom: Wacławowi Sieroszewskiemu, Edwardowi Piekarskiemu, Janowi Czerskiemu i Aleksandrowi Czekanowskiemu – badaczom i odkrywcom, którzy po zsyłce oddali się rozwojowi nauki i poznawaniu Syberii. Usunięto również tablice dotyczące ofiar represji od XVII do XX wieku.

W tym samym czasie zlikwidowano także pomnik Polaków zamęczonych w obozach w Workucie. Ufundowany w 1997 roku przez polskich łagierników i rosyjską organizację Memoriał, przez lata przypominał o tragedii tysięcy więźniów pracujących w kopalniach w skrajnie nieludzkich warunkach.

W lipcu 2023 roku z cmentarza w Lewaszowie zniknął krzyż z napisem „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie”, postawiony przez miejscową Polonię. Według lokalnych władz został uszkodzony przez drzewo lub wandali – wersje te nie zostały jednak nigdy potwierdzone.

W czerwcu, na Uralu, z grobów zesłańców w Kostousowie i Oziernoje usunięto wszystkie znaki pamięci – krzyże i tabliczki. Podobne działania przeprowadzono w Republice Buriacji, gdzie zniszczono pomnik poświęcony uczestnikom powstania zabajkalskiego z 1866 roku.

W maju 2023 roku w Piwowarisze pod Irkuckiem miejscu pochówków ofiar stalinowskiego terroru, zniknęły pomniki poświęcone Polakom i Litwinom. Lokalna administracja tłumaczyła to reorganizacją terenu. Był to jeden z nielicznych przypadków, gdy władze oficjalnie przyznały się do przeprowadzenia demontażu. Zazwyczaj usunięcia odbywały się w sposób anonimowy.

W Galaszorze dawnej osadzie zesłańców, zniszczono pomnik ustawiony przez Litwinów. Stał z dala od głównych szlaków i nie budził żadnych kontrowersji – mimo to został usunięty. 11 listopada 2022 roku, w Dniu Niepodległości Polski, na Syberii zdewastowano trzy miejsca pamięci. W Tomsku zniszczono pomnik upamiętniający ofiary stalinowskich czystek, a w miejscowościach Biełostok i Połozowo usunięto krzyże i tablice poświęcone polskim osadnikom – ofiarom tzw. „operacji polskiej” NKWD.

Według ustaleń rosyjskiej redakcji BBC, zmasowane działania usuwania pomników cudzoziemców rozpoczęły się tuż po rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Obejmują one nie tylko pamięć o ofiarach represji stalinowskich, ale także pomniki zagranicznych żołnierzy – m.in. fińskich i włoskich. Choć demontaże odbywają się najczęściej bez oficjalnych komunikatów, ich skala i zasięg wskazują na systemowe działanie rosyjskiego państwa zmierzające do przepisania historii na nowo – z pominięciem lub wręcz wymazaniem polskiego wkładu i cierpienia.